Великий пост и Пасха в традиции белорусов
Согласно православному календарю, Великий пост или святая Четыредесятница начинается сразу после сыропустной Недели и длится семь недель. Любой пост — своего рода межвременье, разделяющее как годовые отрезки времени, так и циклы жизни человека; это своего рода испытание и время активной духовной жизни.
Во время Великого поста под ритм прялки или веретена пелись духовные песни о святых, грустные песни о женской судьбе, семейных отношениях. И сегодня «святые песнопения» можно услышать в Ветковском, Житковичском и Чечерском районах, где люди сохранили фрагменты монастырских песнопений, некогда исполнявшихся слепыми старцами с лирой.
«У пост мы скаромнага ня елі, толька посная. Не танцавалі, не сьпявалі вясёлых песень, сьпявалі толька сьвятыя песенькі пра Мацер Божую, пра Ісуса Хрыста» (Анастасія Раманавец, 1932 г. н., в. Новы Пуць, Брагінскі раён, Гомельская вобласць).
«У пост у нас нікакой гармошкі не было. Нам і мацеркі ня разрашалі, і мы самі. Мы хадзілі на хвацеру, пасядзім, пагаворым, абсудзім шта-та — дзе-та ж схадзіцца нада маладзёжы.» (Антаніна Бардзюгова, 1934 г. н., в. Чырвоны Кут, Веткаўскі раён, Гомельская вобласць).
Посещение храма на Пасху было обязательным. В этот день, а точнее ночью, на Всенощную, даже те жители деревни, которые не посещали храм в течение года, обязательно приходили туда, чтобы принять участие в богослужении и освятить еду. На вопросы исследователей, что люди делали на тот или иной праздник, чаще всего звучали ответы: «…ідуць у цэркаўку і проста празнуюць»; «…ідуць у цэркаў, моляцца, нічога не робяць»; «…нічога не выдумлялі, хадзілі ў цэркаў»
«Ідзём у цэркаў на Паску абезацельна і там усю ноч мы стаім. Як зайдзем у цэркаў - так лёгка становіцца, перастае ўсё балець, праўда, паверце Вы мне. Спавядаешся, ноч стаім, усё асвецім — і булкі, пірагі,і яйкі крашаныя, і соль… Пасля ідом дадому, первае елі яйцо крашаная» (Зінаіда Галавацкая, 1941 г. н., в. Заходняя Морач, Салігорскі раён, Мінская вобласць). Из этого повествования совершенно очевидно, что посещение церкви связано у собеседника с особым духовным, умственным, эмоциональным и даже физическим состоянием.
«Праснешся рана-рана на Пасху і сядзіш і ждзеш, калі ж радзіцелі вернуцца с цэркві. А за стол садзіцца нельзя было. І мама толькі на парог: „Хрістос Васкрес“, мы крічім: „Ваісціну Васкрес!“. І нас часта ў церкавь вадзілі, пака ў школу не пашлі. І есці не давалі, наташчак хадзілі, пяшком» (Зоя Бібік, 1951 г. н., в. Гатавец, Краснапольскі раён, Магілеўская вобласць).
Эти детские воспоминания свидетельствуют об органичности и сложности воспитания детей в религиозных традициях в традиционной семье белорусов, что было необходимым условием формирования личности. Обязательное включение ребенка в различные виды деятельности наряду со взрослыми считалось центральным элементом народной педагогики белорусов.
«На Паску, мне было шэсць гадоў, саседзі прынясуць мне яйца, булкі і я нанач еду ў Дрыбін, сажусь на веласіпед і еду. Там 5 кілометраў было. І пакуда там абряд пройдзець у цэрькві, і к шасці я ўжо ў сваёй хаце ў радзіцелей і пріходзяць саседзі і разбіраюць сваё» (Вера Агароднікава, 1952 г. н., в. Цёмны Лес, Дрыбінскі раён, Магілеўская вобласць). Описанный случай относится к 50-м гг. XX в., советскому периоду активной борьбы против религии, и показывает нам, что в белорусской деревне того времени маленькие дети были относительно в безопасности и могли выполнять поручения взрослых, которые подвергались преследованиям со стороны государства за посещение церкви.
«На Усеношную баба хадзіла, нас жа не пускалі. Я ўжо як у клубе рабіла, помню прышлі і сказалі: „Сёння прыедуць із ЦК камсамола Беларусі, каб да двух часоў ночы танцы былі ў клубе“. Якія танцы? Усе пашлі на Усеношную! Я сяжу адна ў клубе да двух часоў ночы, больш нікога не было. Прыязджалі, правяралі - сяжу адна, танцаў не рабіла, проста сядзела на рабоце сваёй, раз прыказалі» (Галіна Сіневіч, 1944 г. н., в. Крышылоўшчына, Карэліцкі раён, Гродзенская вобласць).
«Пры комуністах, як была совецка ўласць, не разрашалі ж ходзіць у цэркаў. Так некаторыя мацеры свяціць посылалі дзяцей. Як я была малая, мама мяне паслала пасвяціць паску. А ў понідзілок у школу. А класная наша выпытала, хто быў і ўсіх вывела до доскі. Намочыла трапку і давай нас „свяціць“ этой мокраю трапкай, як бацюшка. Так отбівалі охоту ходзіць у цэркаў. Хоця потом, як я подрасла, я ўзнала, што гэта ж наша класна сама не ходзіла ў цэркаў, но сусідзем давала, штоб пасвяцілі ей» (Анастасія Якавец, 1949 г. н., в. Лобча, Лунінецкі раён, Брэсцкая вобласць. Зап. Вікторыя Слесар, 2018 г.).
«Я помню, як у школу мы хадзілі, прышлі к цэркві, а настаўнікі там ужо былі. Нас папярэдзілі, і мы ўсю ноч прасядзелі каля цэрквы, баяліся ўнутр зайці, бо там былі настаўнікі, правяралі, хто з вучняў будзе. Але потым як-та забеглі мы усё ж, яйца пасвяцілі. Мы хадзілі на ўсю ноч, а царква ад нас далекавата была. Бацькі гаварылі, вы рабіце там усё так, як старэйшыя будуць рабіць. А патом сонца ўсходзіць, мы ўжо ідзём дамой такія давольныя, и на ўвесь свет крычым: «Хрыстос васкрэс!» (Антаніна Скіпар, 1962 г. н., в. Літараўка, Карэліцкі раён, Гродзенская вобласць).
«Як мы ў школу хадзілі, на рэлігію былі ганенні: іменна на первы дзень Вялікання суботнік рабілі і штоб усе абязацельна былі, а то са школы сключаць» (Ганна Пушкарчук, 1947 г. н., в. Касцяшы, Уздзенскі раён, Мінская вобласць).
«Після войны з цэрквы німцы толька звоны забралы, а так цэрква стаяла шчэ. Гэто было на Знэсэнне, Вознесенне после Паскі. Было сабраніе в колхозі і на собраніі нікто не прышов, все с цэрквы йдуць. А прэдседацель у нас быв, Колесніков, кажа: „Ну, больше вы туда не пойдете. На собранне не пришли, а все с церкви идут“. І сполылы цэрковь.» (Анастасія Гаральчук, 1928 г. н., в. Макраны, Маларыцкі раён, Брэсцкая вобласць).
Из этого рассказа ясно видно, какую силу имели традиционные верования и представления. Вера в необходимость посещения храма во время великого религиозного праздника была настолько сильна, что побеждала страх наказания и преследований.
В советское время радио, телевизионные программы, образовательная и культурная работа школ, клубов, Домов культуры строились без учета христианских традиций. Во время постов проводились свадьбы, концерты и танцевальные вечера. К примеру, 1 апреля, начиная с 70-х годов начали ежегодно проводить День смеха, причем этот день почти всегда приходился на пост. Традиции в семье сохранялись усилиями в основном людьми старшего поколения.
Жители деревни соблюдали эти традиции даже в послевоенный период.
«Даўней людзі пасцілі, мая бабушка пасціла. У цэркву хадзіла далеко ў Ступіўчы аж за Кіравым. Елі поснае масло, свае ж дзелалі, з льнянога семья. Масло і с картошкай елі і с хлебам елі. Матка наша картошку нам варыла с канапляным семем. Патаўкуць, яго сушыць трэба на скавародцы ў печы. Пасохне, патаўкці ў ступе яго, яно так пахне і ў картошку сыпала. Так і елі. Яшчэ разводзілі, трошкі сахару, блінамі макалі, яно такое як малачко белае, эта канаплянае семя» (Галіна Навуменка, 1936 г. н., в. Гажын, Нараўлянскі раён, Гомельская вобласць).
«Пасьцілі крэпка. У кажнага ж і бабы былі, і гарохі, сушаныя фрукты, ягады, кампоты варылі і елі. Рыба была, капуста, бурачкі - ўсё сваё было, нічога не куплялі» (Галіна Лук’янцава, 1920 г. н., в. Каменка, Уздзенскі раён). «Пост саблюдалі. Лёк ад сялёдкі елі, я хоць адна ў хаце была, распешчаная была, а ўсё раўно, я ела эты лёк, тоўчанае льняное сем’я — усё смашна было. З бульбай елі. Усе пасты мама мая крэпка саблюдала і мы з ёй» (Ганна Пушкарчук, 1947 г. н., в. Касцяшы, Уздзенскі раён, Мінская вобласць).
«Хадзілі перад Пасхаю на ўсяношную, у Леніна хадзілі пяшком, босыя, сцежачка была» (Валянціна Гаркавая, 1937 г. н., в. Бялевічы, Слуцкі раён, Мінская вобласць).
«Мы дзяўчонкамі, гадоў па пятнаццаць, задумалі чацвяргаваць — эта ж пад’есці ў чэцвяр і да васкрасення нічога ня есці. А нада ж у цэркву патом і там паспаведувацца нада. Такі закон. А мяне мама не павяла ў цэркаў, пайшла з бацькам… І пашлі мы самі ў Быхаў, далёка ж пешшу, ня еўшы нічагенькі. Дайшлі мы ў Быхаў, атстаялі - і нас сталі спаведаваць. Як я прыбегла дамоў, мама гавора: «Нічога ня еш, я табе малака накіпячу, жыдкага чаго-небудзь з’ясі» (Яўгенія Арлова, 1936 г. н., в. Хутар, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць).
Это повествование — яркий пример того, как перенимались традиции в православной семье. Деревенские подростки решили проверить себя, выдержат ли они ограничения в еде в пост, как это делают их родители, старшие родственники и соседи. Таким образом молодежь приобретала собственный жизненный опыт, глядя на носителей традиционной культуры — родителей и родственников.
«Серада і пятніца эта строгі пост, чаёк і хлеб, а так у другі дзень і з малаком елі. Елі камы, гарох, маку натаўчом, кашу з макам. Гароху гаршчок звараць, смашны гарох, яго добра елі з поліўкай. Бобу многа было, варылі боб — толька еш.» (Валянціна Пракаповіч, 1931 г. н., в. Маршалкі, Валожынскі раён, Мінская вобласць).
«А тады ўжо пост пачнецца, да Пасхі пасцілі: тады ўжо мама не дае нічога жырнага есці нам. І да Пасхі нікуда, дажа пець у клуб і на танцы мама не пускала. Даўней, што Вы, каб хто ў пост запеў песні ці пашоў у клуб… Слухаліся, мама сказала — значыць закон, усё. А цяпер жа этага німа, не глядзяць — усё па-новаму стала» (Алена Казлоўская, 1930 г. н., в. Будагова, Смалявіцкі раён, Мінская вобласць).
В этом рассказе хорошо видно, как в послевоенном белорусском селе крестьянские семьи держали пост, сохраняя традиционные отношения между родителями и детьми, основанные на безусловном авторитете старших. Вербализация личного опыта интересна еще и потому, что наш собеседник сам проводит параллель между традиционной и современной семьей, отношениями между родителями и детьми в прошлом и сейчас.
«Велькая бочка, кадзь называлася, накладуць у яе капусту, галоўкамі клалі, саладуху варылі, кісель аўсяны, кісель іржаны. Саладуху елі с картошкаю, саладуху я б і сёння з’ела. Гэта трэба намачыць жыта, яно ўжо добра набухне, паставіць на печ, не на гарачую печ, а с краю, штоб яно папарылася і пусьціла расточкі, каб прарасло, тады прасушваеш на печы і нада абавязкова ў гліняным гаршку варыць, закіпіць вада, туды засыпаеш, калатоўка такая была і той калатоўкай раскалочваем, тады пастаіць на прыпечку, каб яна пасалоджвала, а потым ужо паджарваеш скарыначку хлеба і кідаеш туды, каб яна была румяненькая, ставіш у печ, накрываеш і скарыначку ўкінеш у ражачку такую ці ў дзежачку, яно закісьне і такая смаката с картошкаю ў мундзірах, з лупінкаю. А болей такой смакаты не было, увесь пост пасьцілі, дак тады тая булка была, дак булка. Цяпер кажды дзень булка, а тады булка была адно — на Вялікдзень» (Соф'я Камароўская, 1928 г. н., в. Мікалаеўшчына, Стаўбцоўскі раён, Мінская вобласць).
«Пасціліся ж, ждалі Паскі, этага дня, як ня знаю чаго. Сем нядзель жа пасцілі, там каторы дзень могуць зварыць капусту з мясам, а так поснае ўсё елі, сушаныя грыбы, усё поснае. У нас сям’я была бальшая, дзевяць дзяцей. Дак, елі ўсё, што мама нагатовя, посная, дак посная. У суботу ўжо мама ўсё вара, строя, строя к Пасцы: мяса, пірагі, нагатовя, паставя ў камору. Кажацца, з’еў бы, дак няльзя, ня разрашаюць. Мы зналі, што мама будзя сільна ругацца на нас. Цяпер дажа малое дзіцё ня жджэ таго краснага яйца, яму няінцярэсна, яму няінцярэсна ці сягоння тая каўбаса на стале, ці яна будзя заўтра. А мы, тады ждалі сем нядзель. Дак во свята было! Ужо жджэш Паску, як усё роўна Бог прыдзя з неба!» (Кацярына Камароўская, 1933 г. н., в. Будагова, Смалявіцкі раён, Мінская вобласць).
Это повествование очень ярко подтверждает тезис многих исследователей о том, что праздничное веселье должно быть «выстраданным и отрефлексированным весельем». Из рассказа информатора видно, что убеждение, как один из способов народной педагогики белорусов, сформировало нравственное сознание, которое направило поведение ребенка в определенный курс практических действий и помогло сознательно согласовать его действия с общими требованиями и интересами.
«Прыдуць тата з мамай з цэрквы, ждом жа, эта ж цяпер у ядзе не жадаюць, а тады ж, Божа, Божа! Так жадалі ў ядзе, так ўжо жджэш эта Вяліканне. А тады сала свянцонага парэжуць, і пірага, і яечка эта парэжуць, дак такое яно ўсё ўкусная, такое ўкусная» (Таццяна Корык, 1929 г. н., в. Галаўныя Ляды, Бярэзінскі раён, Мінская вобласць).
«На Вяліканне яйца дома красіл, цыбульнікам. Знаяця, тады такое ўрэмя зрабілася, усё запрашчалі, цэркаў пазакрывалі, не давалі хрысціць дзяцей. Усё роўна на Пасху свяціць хадзілі ў Востраў далеко, 7 кілометраў. Босыя хадзілі, а туфлі ў руках неслі трэба, а ногі баляць-баляць. А я села пасядзець на корч, а маці: „Ты там дзе?“. Я усхапілася і пабегла, а туфлі забылася. Прыдзем дамоў, хто самы старшы, лупіць тое свянцонае яйцо, рэжа па кусочку, макаюць у свянцоную соль, памоляцца, пахрысцяцца і ядуць» (Ніна Ягоўдзік, 1937 г. н., в. Голі, Слонімскі раён, Гродзенская вобласць).
Из приведенных документальных свидетельств видно, какие трудности, связанные с тяжелыми жизненными условиями, беднотой, преследованиями приходилось раньше преодолевать белорусам, чтобы участвовать в церковных таинствах.
Из книги этнографа Т. Кухарёнок «Святочны час»
